Németh László: Gyász

Alig néhány hónap telt el az ura halála óta és Zsófinak már erőltetni kellett az eszét, hogy arra a napra s ami azelőtt volt, vissza tudjon emlékezni. A gyerek sok dolgot adott, s az öregasszony, amióta a fia úgy járt, keveset mozdított a gazdaságban, még botot is vett, csakhogy mutassa, mennyire megtörte a baleset: nem tud ő már a majorság után szaladgálni. Zsófi nem zúgolódott, hogy a mamának nagy bánata mellett olyam szép piros a bőre. Még kapóra is jött neki, hogy az öreg kihúzza magát a dologból: hajnaltól estig sürgött-forgott, úgy el tudott feledkezni a munkában, mint régebben soha.
Ha olykor mégis rászakadt az emlékezés, kínos érzése támadt, mintha megoldhatatlan feladat elé állították volna. Egész szeszélyesen törtek rá ezek a pillanatok: egyszer, amint a fejéshez ment s a kocsisgyerek a lovakat épp itatni hajtotta, – szép búsan sorjáztak ki a lovak s szőrükön megcsillant az első csillag fénye – máskor meg, amint a kis Sanyikát tisztába tette, a bömbölő gyerek gyűrűs combjai közé gyűrte a pelenkát s belegügyögött az arcába, hogy megvigasztalja. Ilyenkor egyszerre meghidegedett a szíve körül, a sajtár megállt a kezében, a gügyögés a torkára akadt, mintha nem is akkor érte volna őt a veszteség, hanem most vesztene el mindjárt valami pótolhatatlant, talán az emlékét annak a veszteségnek. Félelmében ide-oda kapkodott, hogy elcsípjen valamit abból a szörnyű emlékből, amely most fog örökre elfutni az emlékezete elől, de mindig csak részletek villantak fel, sohasem az egész. Egyszer arra emlékezett, ahogy az ura vadásztáskájába a kolbászt meg a kenyeret beletette, még a havas udvarra is, ahogy a tarisznya fölött a szürkületbe kitekintett; máskor a Horváth Péter bácsi arca volt előtte, amikor éjszaka bezörgetett, ott állt a tornácon s nem tudta, hogy kezdje, – mögötte a holdas udvaron a kocsis körülötte sipkás tapogó emberek. Egyszer-egyszer olyan világosan merült föl ez a kép, hogy még az udvar mélyén a kutat is megtudta különböztetni, a káván csillogó vödröt, mintha akkor az egyszer látta volna a kútjukat s többé soha. De mindig csak egy-egy ilyen kép világosodott ki előtte. Az eszével el tudta ugyan sorolni, mi hogyan következett, de nem látta, csak azt a darabkát, amit az emlékezete föltálalt; sokszor még az ura arcvonásait sem bírta visszaidézni. Ilyenkor hálátlannak és gonosznak érezte magát s az esze belefáradt az erőltetésbe. Szerencsére, a gyerek nem fekhetett ott ítéletnapig kitakartan; a karjára kellett venni, elbolondítani valamivel, mert durcás, haragos kölök volt, ha ordítani kezdett, kidagadtak fején az erek. A lovak is visszabandukoltak s a tehén alatt a sajtárba föcskölő tej ritmusán elbódulva Zsófi visszaereszkedett a napi munka hullámverésére; az emlékezés pillanatai pedig mind ritkábban vették elő öt, mintha öntudatlanul is védekezett volna a velük járó szorongás ellen.
Talán az évszak is okozta, hogy az a nap olyan messze sodródott Zsófitól. Az ura a februári körvadászaton járt szerencsétlenül, aztán hamar kitavaszodott; a kút körül felengedett a jég, melyen az itató állatok el-elcsúsztak, a tetőn nedvesen virított a moha s a frissen meszelt istállófal vakított, mint a tükör. Abból az udvarból, amelyre a Sömjén kocsiján Horváth Péter bácsi beállított, nem maradt semmi, s ha Zsófi látni akarta a saraglyát, melyen a pokrócba takart urát behozták, egy egészen más udvarba kellett átszállnia. A hó a gádor előtt, a lehalványadó csillagok az égen, a szürkeség az embereken, a vérfolt a pokrócon: olyan, mintha nem is maga látta, csak hallotta volna. Igaz, hogy néha kísérteties élesen tért vissza belé, amint a szegény urát öltöztették. A karja kiszaladt a mosogató asszony kezéből s hangosan koppant az ágy szélére. De ez az éles koppanás olyan elszigetelt volt, sem előtte, sem utána semmi, élességében csak annál valószínűtlenebb. Ebből a lombos udvarból, melynek napos, döngöl, földjén fecskék gyors árnyai keresztezik egymást s kotlósok menekülnek az elszabadult csikó elől, nem tudott visszatalálni a maga zsibbadt ijedelméhez, a kipakolt halott fölött kiszakadó sikoltásaihoz.
Mondják, úgy viselkedett, mint az eszeveszett, le akarta szaggatni magáról a ruhát s le kellett fogni, mert indult, hogy megöli a Sömjént, akit az ura haláláért okolt. Most már ezt a kétségbeesett dühöt sem bírta föltámasztani. Igaz, hogy a Sömjén hibás volt; a vadászat, mint rendesen, az ő pincéjében ért véget s neki megvolt az a bolond virtusa, hogy rázárta a vendégeire az ajtót s addig ki nem eresztette őket, amíg valamennyien el nem áztak. Ma se tudja senki, hogy történt a szerencsétlenség. Péter bácsi is arra emlékezett csak, hogy Sándor az új puskáját mutogatta; egy centivel föllebb vitt a puska, de ő már úgy számítja a lövést. Voltakép senki se figyelt rá, a vadászok egy része összevissza kornyikált, a másik a murás Pethest csúfolta, a híres kocavadászt, egyesek meg az alsó pincében ittak s a hordók közül támolyogtak elő, amikor a lövés eldördült. Csak annyi biztos, hogy meglőtte magát. Zsófi kétségbeesésének azonban áldozat kellett, magát a balsorsot akarta megfojtani, amellyel most találkozott először szemtől-szemben. Az anyósa többször is elmesélte neki ezt; Zsófi ilyenkor hallgatott, s ha lehetett, fordított a szón. Derengett benne valami, hogy amint az urát mosdatták, ő egyszerre csak sikoltozni kezdett, az udvarra rohant s emberek birkóztak vele a hóban. De ez most úgy tűnt föl, mintha valaki más sikoltozott volna belőle s más birkózott volna. Ahogy itt ült a tornácon, az anyósa mellett, s nagy zsákvarrótűvel foltozgatta beszéd közben nyárra a zsákokat, olyan volt az egész, mint az álom.
Estefelé néha hazaszaladt a szüleihez. Ilyenkor a kapuk előtt ácsorgó emberek úgy néztek rá, mintha nem is őt, hanem a szerencsétlenségét néznék. Köszöntésükben volt valami szokatlan: Zsófi ismerte ezt a hangot, azelőtt ő is ilyen idegenkedő tisztelettudással húzódozott a sorssújtottaktól. Már rég elment mellettük s még hátában érezte a tekintetüket, elképzelte, ahogy valami megjegyzést tesznek rá s aztán elismétlik egymásnak az ura esetét, mint annyiszor a baleset óta. Zsófi a hátába szegzett tekintetek alatt kissé begörbítette a derekát s lelkiismeretfurdalást érzett, hogy nem találta meg magában azt a nagy fájdalmat, amelynek az ácsorgó emberek idegenkedő csodálata szólt. Összeszedte a gondolatait, hogy a maga szomorú özvegyi sorsára gondoljon; «meg se száradt a menyasszonyi csokra s már feketébe öltözött», «huszonkét éves s már itt áll a világban, mint a kisujja», addig gondolkozott ezen, amíg a gondolkozásba belefáradt. A rokon asszonyok, akik időnként el-elfogták, egész kereken megkérdezték: no megvigasztalódtál már kicsit, Zsófink, s félre fordított fejükből rengeteg szánalommal pislogtak rá. Zsófi tudta, hogy két hónap alatt nem illik kicsit sem megvigasztalódni s azon volt, hogy épp olyan fejhangon feleljen, mint ők: nem olyan könnyű abba beletörődni ángyi; elébb megöregszem én, mint beletörődjek. Eleinte bántotta valami, amíg ezeket a vigasztalhatatlan szavakat mondta. Amint lehetett, kitépte magát az ángyi nyúlós vigasztalásából s utólag iparkodott olyan elkeseredett lenni, mint a szavai; de hogy ez a maga-búsítás egyre nagyobb fáradságba került, hozzászokott viselkedése és érzései közt ehhez a kis hazugsághoz, megtanult érzés nélkül válaszolni a fájdalmas tekintetekre és siránkozó biztatásokra, csak arra vigyázott, hogy mint «fiatal özvegy»-et meg ne ítéljék.
Szégyenkezéséből annyi maradt csak meg, hogy ritkábban ment ki az utcára, ahol mindenki a gyászát tartotta elé. Még haza sem igen járt, mert azok is úgy voltak, hogy álló héten alig gondoltak dolguktól rá, meg a szegény urára, de ha ő munka után hazaszökött, mindjárt azt hitték, ráncolni kell a homlokukat a szánakozástól. Akkor már jobb volt otthon az apósáéknál. Azok legalább vele együtt felejtettek. Az öreg Kovács éppoly szótlan ütötte a levesébe a bajszát, mint azelőtt, s legénysógora, a Józsi, már két héttel a temetés után az iparoslegényekkel kuglizott; mondják, hogy a szolgalegények el is verték egy külsősori lány miatt. Az anyósa néha előhozta a fiát, de csak ha idegeneknek mutathatta a bánatát, vagy ha munkaidőben is az újság vasárnapi mellékletét böngészte. Ezek közt még Zsófi gondolt a legtöbbet szegény Sándorra s megnyugodhatott, hogy mégsem olyan rossz asszony ő, mint a faluban érzi, ahol annak a «szegény, szerencsétlenül járt» Kovács Sándornak a feleségét képmutatóskodásra kényszerítik az özvegyasszony híréért.

Minęło zaledwie kilka miesięcy od śmierci męża, a Zsófi musiała już wytężać umysł, aby przypomnieć sobie ten dzień i to, co było przedtem. Dziecko wymagało dużo pracy, a teściowa od czasu, jak doszła do wypadku z jej synem, nie wiele robiła w gospodarstwie. Nawet kupiła sobie laskę, aby pokazać, jak bardzo dotknęło ją to nieszczęście nie jest już zdołna uganiać się po folwarku. Zsófi nie wymawiała teściowej, że mimo wielkiej zgryzoty ma tak piękną, rumianą cerę; To że stara unikała pracy, było jej nawet na rękę: krzątała się od świtu do wieczora, potrafiła zapomnieć się w robocie jak nigdy przedtem.
Jeśli jednak czasami nachodziły ją wspomnienia, doznawała przykrego uczucia, jak gdyby stawała przed niemożliwym do rozwiązania zadaniem. Chwile te nawiedzały ją całkiem niespodziewanie: raz, kiedy szła do dojenia, a stajenny prowadził konie do wodopoju - konie stąpały z dostojnym smutkiem, a w ich sierści odbijał się blask pierwszej gwiazdy, innym zaś razem, kiedy przewijała małego Sanyiego, układała pieluchę między pulchnymi nóżkami wrzeszczącego dzieciaka i gadały coś, żeby go zabawić. W takich właśnie chwilach nagle robiło jej się chłodno wokół serca, skopiec nieruchomiał w ręku, słowa zamierały w gardle, jak gdyby nie wtedy straciła wszystko, ale teraz, w tym momencie miała utracić coś niezastąpionego, może pamięć o tamtej stracie. W obawie chwytała się to tego, to tamtego, aby uchronić coś z tych strasznych wspomnień, które teraz ulatywały z jej pamięci i pozostawały tylko pojedyncze fragmenty. Raz przypomniała sobie, jak wkładała mężowi do myśliwskiej torby kiełbasę i chleb, i jeszcze zaśnieżone podwórze, bo znad torby spoglądała w mrok; kiedy indziej pojawiła się przed nią twarz starego Petera Horvatha, gdy zapukał w nocy: stał na ganku i nie wiedział, od czego zacząć - za nim, na zalanym księżycowym blaskiem podwórzu stał wóz, wokół którego tupali mężczyźni w baranicach. Raz po raz obraz ten wynurzał się tak jasno, że potrafiła nawet odróżnić stojącą w głębi podwórza studnię i błyszczące na jej cembrowinie wiadro, jak gdyby widziała tę studnię tylko wtedy i już nigdy więcej. Ale zawsze stawały jej przed oczyma tylko pojedyncze obrazy. Zdawała sobie sprawę z kolejności wydarzeń, ale widziała tylko te fragmenty, które podsuwała pamięć; wielokrotnie nie mogła przypomnieć sobie nawet rysów twarzy męża. Czuła się wówczas niewdzięczna i bezduszna, a od tych rozmyślań zaczynała ją boleć głowa. Na szczęście dziecko nie mogło leżeć do sądnego dnia nie przykryte, musiała je wziąć na ręce, zabawić czymś, bo malec był zły i nieznośny, a kiedy zaczynał wrzeszczeć, na czoło występowały mu żyły. Wnet wracały też końie, a Zsófi ogłuszona rytmu tryskającego do skopca mleka powracała do rytmu codziennej pracy; chwile wspomnień nachodziły ją coraz rzadziej, jakby podświadomie broniła się przed ich natłokiem.
Może również pora roku sprawiła, że dzień ten tak bardzo oddalał się od Zsófi. Nieszczęście spotkało męża w lutym, potem szybko nadeszła wiosna, lód dookoła studni, na którym krowy łamały sobie nogi, roztopił się, dach zazielenił się mchem, a świeżo pobielona ściana obory oślepiała jak lustro. Z tego podwórza, co na nie wjechał Peter Horvath na wozie Sömjéna, nie zostało nic i jeśli Zsófi chciała zobaczyć półkoszki wozu, na którym przywieziono owiniętego płachtą męża, musiała przenieść się myślami na całkiem inne podwórze. Śnieg przed gankiem, pobladłe gwiazdy na niebie, poszarzali ludzie, plama krwi na płachcie: jakby tego wszystkiego sama nie widziała, tylko słyszała o tym. Prawda, że czasami powracał do niej przeraźliwie wyrazisty obraz ubierania jej męża. Jego ręką wyśliznęła się z rąk myjącej go kobiety i głośno stuknęła o krawędź łóżka. To ostre stuknięcie było jakieś odosobnione, nic przed nim i nic po nim. Było tak ostre, że aż nieprawdopodobne. Z tego słonecznego podwórza, gdzie na udeptanej ziemi krzyżowały się szybkie cienie jaskółek, po którym kwoki uciekały przed hasającym źrebakiem, nie potrafiła wrócić do swojego odrętwienia, do swych lamentów wznoszonych nad rozwiniętym z płachty zmarłym.
Mówili jej później, że zachowywała się jak oszalała, chciała poszarpać na sobie ubranie, trzeba ją było trzymać, bo rzucała się na Sömjéna, którego obwiniała o śmierć męźa i krzyczała, że go zabije. Teraz nie mogła już wskrzesić w sobie tej rozpaczliwej wściekłości. To prawda, że Sömjén nie był bez winy; polowanie, jak zwykle, kończyło się w jego piwnicy i on miał taki głupi zwyczaj, żeby zamykać drzwi za gośćmi i nie wypuszczać ićł, dopóki się nie spiją. Do dzisiaj nikt nie wie, jak doszło do tego nieszczęścia. Stary Peter pamiętał tylko, że Sándor przechwalał się nową strzelbą; strzelała o centymetr wyżej, ale on, tę jej cechę już wkalkulowywał w strzały. Właściwie nikt nie zwracał na niego uwagi. Część myśliwych śpiewała, a raczej wydzierała się bez ładu i składu, część wyśmiewała się z ociężałego Pethesa, który nie miał sobie równych w chybianiu do celu; inni zgromadzeni w piwnicy powyłazili spośród beczek dopiero wtedy, gdy huknął strzał. Tylko jedno jest pewne, że się zastrzelil. Ale rozpacz Zsófi potrzebowała ofiary, bez niej nie potrafiła przeciwstawić się nieszczęściu, z którym się po raz pierwszy spotkała oko w oko. Teściowa opowiadała jej o tym już wiele razy; Zsófi słuchała i jeśli tylko mogła, zmieniała temat. Coś sobie przypominała, że kiedy myto jej męża, wypadła nagle na podwórze, zaczęła krzyczeć i ludzie mocowali się z nią na śniegu. Ale teraz wydawało się jej, jak gdyby ktoś inny w niej krzyczał, ktoś inny się mocował. Kiedy siedziała tu na werandzie obok teściowej i podczas rozmowy łatała dużą igłą worki na lato, wszystko to wydawało się jej snem.
Nieraz pod wieczór biegła do domu rodziców. Stojący przed domami ludzie patrzyli na nią w szczególny sposób, w ich pozdrowieniach był coś niezwykłego; Zsófi znała ten ton, przedtem ona również z takim samym szacunkiem, lecz i z pewną niechęcią stroniła od tych, których, dotknęło nieszczęście. Dawno już przeszła obok nich, ale długo jeszcze czuła na sobie ich spojrzenia, wyobrażała sobie, że wymieniają jakieś uwagi na jej temat, następnie powtarzają wieść o wypadku jej męża, jak robili to już wiele razy od tamtego tragicznego wydarzenia. Zsófi garbiła się trochę pod ciężarem tych spojrzeń i czuła wyrzuty sumienia, że nie znajdowała w sobie tego wielkiego bólu, jaki chcieli w niej widzieć gapiący się na nią ludzie. Zmuszała się do użalania nad swoim losem: ,,Jeszcze nie usechł bukiet panny młodej, a już chodzi w czerni, ma zaledwie dwadzieścia dwa lata, a już na tym świecie sama jak palec", tak długo myślała o tym, aż ją te myśli zmęczyły. Krewne, które ją zatrzymywały, pytały wprost: jak tam, Zsófi, pocieszyłaś się już trochę? - i odchodząc patrzyły na nią z ogromnym współczuciem. Zsófi wiedziała, że w ciągu dwóch miesięcy nie wypada się ani trochę pocieszyć i dlatego właśnie odpowiadała takim samym falsetem jak one: nie tak łatwo się z tym pogodzić, niełatwo, prędzej się zestarzeję, niż sil z tym pogodzę. Z początku coś ją dręczyło, kiecy w wymawiała te pełne smutku frazy. Jak tylko mogła, uciekała przed obleśnymi pocieszeniami krewnych, a później starała się wzbudzić w sobie tyle rozpaczy, ile jej zawierała w słowach; ponieważ jednak ten samosmutek kosztował ją coraz więcej wysiłku, przyzwyczaiła się do niewielkiego kłamstwa między zachowaniem się a uczuciami, nauczyła się bez uczuć odpowiadać na bolesne spojrzenia i biadolące dodawanie otuchy, uważała tylko na to, źeby jej jako „młodej wdowy" źle nie osądzono.
Ze wstydu coraz rzadziej wychodziła na ulicę, gdzie wszystkie spojrzenia przypominały jej żałobę. Nawet do domu chodziła niechętnie, ponieważ oni byli tacy sami. Przez cały tydzień ciężko pracowali i nie mieli czasu na myślenie o niej czy o jej mężu. Za to kiedy Zsófi zachodziła da nich wieczorem, to od razu robili obowiązkowe ponure miny. Lepiej było już wówczas u teściów. Oni zapominali razem z nią. Stary Kovacs jak dawniej bez słowa topił wąsy w zupie, a szwagier - nieżonaty Józsi już w dwa tygodnie po pogrzebie grał w kręgle z czeladnikami, a nawet pobił się z parobkami z powodu jakiejś dziewczyny mieszkającej za opłotkami wsi. Teściowa czasem wspominała syna, ale tylko wówczas, kiedy mogła zwierzyć się obcym ze swojego nieszczęścia lub gdy zamiast pracować przeglądała niedzielną gazetę. Tak więc ,Zsófi najwięcej myślała o Sandorze i mogła się pocieszać, że nie jest jednak taką złą kobietą, jaką czuje się we wsi, gdzie za cenę dobrej sławy wdowieństwa jako żona „nieszczęśliwego, biednego Sándora" zmuszana była do obłudy.